twee liederen voor Epifanie (9 januari)

Nicolai bezingt de Morgenster en hoe het lied van een vrouw (Elisabeth Cruciger) in 1524 in het eerste Lutherse liedboekje terechtkwam

9_januari_ordevandienst

We zingen vandaag twee bijzondere liederen. Het eerste is de zuster van ‘Wachet auf ruft uns die Stimme’. Woord en melodie zijn van meesterzanger Philipp Nicolai. Deze dichter-dominee schreef beide liederen tijdens de pestepidemie die in 1597-8 zijn parochie decimeerde. Tegengif tegen de ‘stank van de dood’ noemde hij het (publicatie 1599). Ze zijn geboren uit een mystieke lezing van de Psalmen (ps 45 voor Wie schön leuchtet) en de gelijkenis van de dwaze/wijze meisjes (Wachet auf). Op de achtergrond speelt – normaal in die tijd – het Hooglied een hoofrol, en dan in de zin zoals m.n. Bernardus van Clairvaux dat boek heeft uitgelegd: een allegorie van de liefdesband tussen Christus en de gelovige ziel: de geestelijke bruiloft (te onzent: Ruusbroec).

Het lied van Elisabeth Cruciger

Het tweede lied is zo mogelijk nog specialer: Het is het lied van een vrouw, Elisabeth Cruciger, een ex-non (Premonstratenzer klooster in Pommern). Zij stamde uit een adelijk familie uit Meseritz. We weten niet veel van haar (de mannelijke geschiedschrijving heeft veel vrouwelijke activiteit buiten beeld gehouden/gelaten). Wat wel? Ze was als kloosterzuster reeds in 1519 actief in de zielzorg, en door Johann Bugenhagen (lector bijbel in een nabijgelegen mannenklooster) komt ze in aanraking met Luthers opvattingen, o.a. dat een vrouw niet gebonden is aan kloostergeloftes… In 1520 vertrekt ze. Ze woont enige tijd in Wittenberg bij Johann Bugenhagen, die inmiddels gehuwd is. Ze raakt bevriend met Luthers vrouw, Katharina von Bora (logisch: ook een ex-non). We stellen ons haar dus best voor als aanwezig bij veel bijeenkomsten, maaltijden, feesten die in Luthers ‘headquarter’ plaatsvonden. Als Luther in 1523 een oproep doet om bijbelse liederen te schrijven voor een uit te geven Liedboekje, heeft zij blijkbaar de pen gepakt… Ja ook vrouwen doen mee in de beginjaren van de Reformatie, gelijkwaardig: ‘het priesterschap’ dat alle gelovigen toekomt, houdt geen halt bij geslacht of gender. Luther was onder de indruk van haar bijdrage – dit lied – dat hij het meteen een plaats gaf in het eerste liedboekje van de Reformatie het Enchiridion (1524). Daar staat het dus naast de zeer bekende liederen als ‘Nun freut euch lieben christen gemein‘, ‘Aus tiefer Not schrei ich zu dir ‘ en het Antwerpse martelarenlied: ein neus Lied wir heben an… Hier ziet u het lied in een uitgebreide herdruk van dit liedboekje uit 1528. U ziet haar naam er nu zelfs boven staan: Elizabet. M (de M. = Meseritz). Saillant détail: in de kantlijn staan de bijbelteksten genoteerd die in het lied meeklinken. Ze dienden om de ‘schriftuurlijkheid’ te onderlijnen, en tonen tegelijk ook aan hoe belezen (algemeen en bijbels) Elisabeth was. Ze trouwt in 1524 met Caspar Cruciger, theoloog en Hebraïst in Wittenberg. Haar dochter trouwt in het tweede huwelijk met… Hans Luther (Martin en Katharina’s oudste zoon). > meer achtergrond op deze pagina.

Als Luther in 1523 een oproep doet om bijbelse liederen te schrijven (dichten) voor een uit te geven Liedboekje, heeft zij blijkbaar de uitdaging aangenomen en de ganzeveer gepakt… Ja, ook vrouwen doen mee in de beginjaren van de Reformatie, gelijkwaardig: ‘het priesterschap’ dat alle gelovigen toekomt, houdt geen halt bij geslacht‘, en zeker in de eerste jaren waren er ook vrouwen ‘die het woord namen’. Luther was zo onder de indruk van haar bijdrage – dit lied – dat hij het meteen een plaats gaf in het eerste liedboekje van de Reformatie het Enchiridion (1524). Daar staat het dus naast de zeer bekende liederen als ‘Nun freut euch lieben christen gemein‘, ‘Aus tiefer Not schrei ich zu dir ‘ en het Antwerpse martelarenlied: ein neus Lied wir heben an… En dan zal het meteen ook gezongen zijn, über ‘m Tisch, meerstemmig, want ongeveer tegelijk kwam Johann Walter’s Geestelijke gezangboekje uit, met 4-5 stemmige zettingen. Hier het volledige lied (Weser Renaissance o.l.v. Manfred Cordes) in de zetting van Walter:

Even terzijde: Er waren slechts weinig inzendingen in 1523/4, gezien de samenstelling van het eerste liedboek. Het merendeel stamt uit Luthers ganzeveer. Een mooi gezelschap overigens: stuk voor stuk hymanistisch-theologisch hoog-geschoolden, net als Elisabeth zelf trouwens…